Նազարէթ Պէրպէրեան

Խոջալու, 25-26 Փետրուար 1992. Արցախի ազատագրութեան անկիւնաքարը

27 de febrero de 2018

JodjaluՓետ­րո­ւա­րի այս օ­րե­րուն կը զու­գա­դի­պի 26րդ ­տա­րե­դար­ձը ­Խո­ջա­լո­ւի ա­զա­տագ­րու­մին։ Փետ­րո­ւար 25էն 26 լուս­ցող գի­շե­րը, 26 տա­րի ա­ռաջ, Ս­տե­փա­նա­կեր­տէն չորս մղոն դէ­պի հիւ­սիս գտնո­ւող ­Խո­ջա­լո­ւի մէջ, ար­ձա­նագ­րո­ւե­ցաւ ռազ­մա­քա­ղա­քա­կան մեծ նշա­նա­կու­թեամբ դար­ձա­կէտ մը Ար­ցա­խի ազ­գա­յին-ա­զա­տագ­րա­կան պայ­քա­րի տա­րեգ­րու­թեան մէջ։

Հայ ա­զա­տա­մար­տիկ­նե­րու ջո­կատ­նե­րը ընդ­հա­նուր յար­ձա­կո­ղա­կա­նի ձեռ­նար­կե­ցին ատր­պէյ­ճա­նա­կան հրե­տա­նիի մահ սփռող կեդ­րո­նա­տե­ղին դար­ձած ­Խո­ջա­լո­ւի վրայ եւ, թշնա­մին ան­փա­ռու­նակ պար­տու­թեան մատ­նե­լով ու դուրս մղե­լով, վնա­սա­զեր­ծե­ցին Ար­ցա­խի ոս­տան­նե­րը Կ­րատ եւ այլ տի­պի ռում­բե­րու եւ հրթիռ­նե­րու ա­մէ­նօ­րեայ տա­րա­փէն։

Յատ­կա­պէս մայ­րա­քա­ղաք Ս­տե­փա­նա­կերտն ու ­Բեր­դա­ձո­րը ա­մէ­նօ­րեայ ռմբա­կոծ­ման թի­րախ դար­ձած էին ­Խո­ջա­լո­ւի կող­մէ։ ­Շու­շիի ի­րենց ա­նա­ռիկ դիր­քե­րէն ա­զե­րի զի­նեալ­նե­րու ծա­ւա­լած ռմբա­կոծ­ման կի­սատ թո­ղած քան­դումն ու ա­րիւ­նա­հե­ղու­թիւ­նը ամ­բող­ջաց­նե­լու կու գար ­Խո­ջա­լուն։

Աս­կե­րա­նի շրջա­նին մէջ ռազ­մա­գի­տա­կան կա­րե­ւոր դիրք գրա­ւող ­Խո­ջա­լուն նաեւ ի­րար­մէ կտրած էր ­Մար­տա­կերտն ու Ս­տե­փա­նա­կեր­տը՝ ան­շար­ժու­թեան մատ­նե­լով ան­զէն հա­յու­թեան մարդ­կա­յին թէ զի­նա­կան օգ­նու­թիւն հասց­նող հայ­կա­կան ջո­կատ­նե­րը։

Թէեւ Ար­ցախ ­Դեկ­տեմ­բեր 1991ին ար­դէն հռչա­կած էր իր ան­կա­խու­թիւ­նը եւ ձեռ­նար­կած Լեռ­նա­յին ­Ղա­րա­բա­ղի ­Հան­րա­պե­տու­թեան կա­ռա­վար­ման հա­մա­կար­գի ստեղ­ծու­մին, այ­դու­հան­դերձ՝ ­Շու­շին, ­Խո­ջա­լուն եւ Աղ­դա­մը ատր­պէյ­ճա­նա­կան կա­մա­կոր ու­ժե­րու ձեռ­քին կը շա­րու­նա­կէին հան­դի­սա­նալ հայ­կա­կան ար­ծո­ւե­բոյ­նը պա­տու­հա­սող եւ, մահ ու ա­ւեր սփռե­լով, ծուն­կի բե­րե­լու ու­ղին ընտ­րած ատր­պէյ­ճա­նա­կան բռնու­թեանց վտան­գա­ւոր յե­նա­կէ­տե­րը։

Խո­ջա­լո­ւի վտան­գա­զերծ­ման գոր­ծո­ղու­թիւ­նը մե­ծա­թիւ զո­հեր խլեց ոչ միայն ա­զե­րի զի­նեալ­նե­րու, այ­լեւ ­Խո­ջա­լո­ւի խա­ղաղ բնակ­չու­թեան շար­քե­րէն։ ­Պա­տա­հե­ցաւ նաեւ ա­հա­ւոր ող­բեր­գու­թիւն մը, երբ հայ­կա­կան ջո­կատ­նե­րու հսկո­ղու­թեան տակ առ­ճա­կատ­ման գի­ծը կտրած եւ ատր­պէյ­ճա­նա­կան կող­մի ա­ռա­ջա­ւոր դիր­քե­րը հա­սած ա­զե­րի բնակ­չու­թիւ­նը սպան­դի են­թար­կո­ւե­ցաւ նոյ­նինքն ատր­պէյ­ճա­նա­կան զօր­քին կող­մէ։

Խո­ջա­լո­ւի այդ ող­բեր­գու­թեան ծալ­քե­րը բարդ են եւ տա­կաւ առ տա­կաւ կը բա­ցա­յայ­տո­ւին վեր­ջին տա­րի­նե­րուն։ Ինչ­պէս օ­րին, նոյն­պէս եւ մին­չեւ վեր­ջերս մի­ջազ­գա­յին հան­րա­յին կար­ծի­քը ան­վա­րան՝ հա­լած իւ­ղի պէս կուլ կու տար ատր­պէյ­ճա­նա­կան կող­մի եւ ա­նոր թափ տո­ւող թրքա­կան շրջա­նակ­նե­րու հա­կա­հայ քա­րո­զար­շա­ւին տա­րա­ծած ան­հիմն վե­րագ­րում­ներն ու մե­ղադ­րանք­նե­րը։

Կը բա­ւէ հա­մա­ցան­ցի ո­րո­նու­մի սպա­սար­կու­թեանց տալ ­Ղա­րա­բաղ բա­ռը, որ­պէս­զի Ար­ցա­խի վե­րա­բե­րեալ պատ­մա­կան թէ այժ­մէա­կան, քա­ղա­քա­կան թէ ընդ­հա­նուր տե­ղե­կու­թեանց վե­րա­բե­րեալ յղում­նե­րու շար­քին, գլուխ ցցեն ատր­պէյ­ճա­նա­կան եւ թրքա­կան կայ­քէջ­նե­րու «­Խո­ջա­լո­ւի ­Ցե­ղաս­պա­նու­թիւ­նը» հրամցնող… խե­ղա­թիւ­րում­նե­րը։

Թե­րեւս 1992ին եւ ա­նոր հե­տե­ւող տա­րի­նե­րուն կա­րե­լի էր բա­ցատ­րու­թիւն մը գտնել Ա­րեւ­մուտ­քի կող­մէ դրսե­ւո­րո­ւած թրքան­պաստ կողմ­նա­կա­լու­թեան՝ ընդ­դէմ ­Ռու­սա­կան գոր­ծօ­նի այդ ժա­մա­նա­կի դե­րա­կա­տա­րու­թեան, որ կը նկա­տո­ւէր ի նպաստ Ար­ցա­խեան ի­րա­ւուն­քին ու ար­դա­րու­թեան վե­րա­կանգ­նու­մին։ ­Բայց նոյ­նը կա­րե­լի չէ ը­սել վեր­ջին տա­րի­նե­րուն եւս յա­մե­ցող ա­րեւմ­տեան կողմ­նա­կա­լու­թեան մա­սին։

Ճիշդ է, ի­րենց խիղ­ճը վար­ձու հա­նած թղթա­կից­ներ ու պատ­մա­բան­ներ միշտ ալ գտնո­ւած են եւ, այս պա­րա­գա­յին ալ, բա­ցա­ռու­թիւն չեն կազ­մեր բո­լոր ա­նոնք, ո­րոնք այս­պէս կո­չո­ւած «­Խո­ջա­լո­ւի ­Ցե­ղաս­պա­նու­թեան» սուտ վկա­նե­րը կ­’ու­զեն դառ­նալ՝ ձայ­նակ­ցե­լով ատր­պէյ­ճա­նա­կան եւ թրքա­կան աղ­բիւր­նե­րու հա­կա­հայ քա­րոզ­չու­թեան։

Դժ­բախ­տա­բար միեւ­նոյն դա­տա­պար­տե­լի ըն­թաց­քին մէջ կը յայտ­նո­ւին նաեւ մի­ջազ­գա­յին ա­տեան­նե­րու կող­մէ եւ ա­նոնց ա­նու­նով հան­դէս ե­կող ո­րոշ հե­ղի­նա­կու­թիւն­ներ, ո­րոնք ի­րենց կար­գին, այ­սօր եւս, կը շա­րու­նա­կեն ար­ցա­խա­հա­յու­թեան վե­րագ­րել ­Խո­ջա­լո­ւի մէջ «ա­զե­րի­նե­րը ցե­ղաս­պա­նու­թեան են­թար­կած ըլ­լա­լու յան­ցա­գոր­ծու­թիւն»ը։

26 տա­րի ան­ցած է ­Խո­ջա­լուի վնա­սա­զեր­ծու­մէն աս­դին։ ­Վա­ւե­րագ­րա­կան ամ­բողջ գրա­կա­նու­թիւն մը ար­դէն գո­յու­թիւն ու­նի, որ­պէս­զի պա­տաս­խա­նա­տու դիր­քե­րու վրայ գտնուող եւ հե­ղի­նա­կու­թիւն նկա­տո­ւող անձ­նա­ւո­րու­թիւն­ներն ու շրջա­նակ­նե­րը քիչ մը ժա­մա­նակ տրա­մադ­րեն եւ ստու­գեն փաս­տե­րը, փո­խա­նակ կուլ տա­լու ատր­պէյ­ճա­նա­կան քաղց­րա­պատ թոյ­նե­րը։

Իսկ վա­ւե­րա­կան փաս­տե­րը բա­զում են՝ նոյ­նինքն Ատր­պէյ­ճա­նի այդ ժա­մա­նա­կո­ւան նա­խա­գահ ­Մու­թա­լի­պո­վի խոս­տո­վա­նու­թիւն­նե­րէն սկսե­լով, հա­կա­հայ վե­րագ­րում­նե­րը հե­տա­զօ­տած օ­տար լրագ­րող­նե­րու եւ պա­տո­ւի­րա­կու­թիւն­նե­րու զե­կոյց­նե­րէն անց­նե­լով եւ ­Խո­ջա­լո­ւի ա­րիւ­նա­լի ող­բեր­գու­թե­նէն վե­րապ­րող­նե­րու վկա­յու­թեանց հաս­նե­լով։

Կը բա­ւէ աչ­քի առ­ջեւ ու­նե­նալ խօ­սուն օ­րի­նա­կը ա­տե­նին աշ­խար­հով մէկ սփռո­ւած հան­րա­ծա­նօթ այն լու­սան­կա­րին, ուր գլու­խը փաթ­թո­ւած կին մը կ­’ող­բայ կողք-կող­քի շա­րո­ւած դիակ­նե­րը մա­նուկ­նե­րու… Ա­ւե­լի քան 15 տա­րի Ատր­պէյ­ճա­նի եւ ­Թուր­քիոյ հա­կա­հայ ա­պա­տե­ղե­կա­տո­ւու­թեան լծո­ւած աղ­բիւր­նե­րը ա­մէ­նուր տա­րա­ծե­ցին այդ լու­սան­կա­րը՝ իբ­րեւ սահմռ­կե­ցու­ցիչ ա­պա­ցոյ­ցը… ­Խո­ջա­լո­ւի մէջ իբր թէ «հա­յե­րու գոր­ծած ցե­ղաս­պա­նու­թեան»։

Այ­սօր ար­դէն մաս­նա­գի­տա­կան փաս­տե­րով ա­պա­ցու­ցո­ւած է, որ խնդրոյ ա­ռար­կայ լու­սան­կա­րը ո՛չ մէկ կապ ու­նի ­Խո­ջա­լո­ւի հետ, ար­խի­ւա­յին լու­սան­կար մըն է 1983ին Թուր­քիոյ ա­րե­ւե­լեան շրջան­նե­րը ցնցած մեծ երկ­րա­շար­ժէն եւ կը ներ­կա­յաց­նէ քիւրտ մայր մը, որ կ­’ող­բայ երկ­րա­շար­ժին զոհ գա­ցած քիւրտ մա­նուկ­նե­րը։

Ա­հա՛ այս­պի­սի կեղ­ծի­քով եւ յե­րիւ­րան­քով Ատր­պէյ­ճան եւ ­Թուր­քիա յա­ռաջ կը մղեն հա­կա­հայ ա­պա­տե­ղե­կա­տո­ւու­թեան ի­րենց ար­շա­ւը՝ այս­պէս կո­չո­ւած «­Խո­ջա­լո­ւի մէջ հա­յե­րու գոր­ծած ցե­ղաս­պա­նու­թեան» թղթած­րա­րը հնա­րե­լով։

Այ­սօր ար­դէն ա­րար-աշ­խար­հին ներ­կա­յա­ցո­ւած են փաս­տա­ցի բա­ւա­րար տո­ւեալ­ներ, որ­պէս­զի մէ­կան­գա­մընդ­միշտ պարզ ու յստակ դառ­նայ ամ­բող­ջա­կան ճշմար­տու­թիւ­նը՝ Խո­ջա­լո­ւի մէջ ա­զե­րի ան­զէն բնակ­չու­թեան դէմ նոյ­նինքն ա­զե­րի բա­նա­կա­յին­նե­րու եւ զի­նեալ­նե­րու գոր­ծադ­րած սպան­դին մա­սին։

Ա­լիեւ հօր՝ ­Հայ­տար Ա­լիե­ւի մատ­նա­հետ­քե­րով սադ­րանք մըն էր ե­ղա­ծը սե­փա­կան ժո­ղո­վուր­դի զա­ւակ­նե­րուն դէմ…
Եւ ի՞նչ նպա­տա­կով…

Մէկ կող­մէ օ­րո­ւան նա­խա­գահ ­Մու­թա­լի­պո­վի դէմ ժո­ղո­վուր­դը գրգռե­լու եւ իշ­խա­նա­փո­խու­թեան յե­ղաշր­ջում ի­րա­կա­նաց­նե­լու նպա­տա­կով, ա­պա՝ ­Պա­քո­ւի եւ Սում­կայ­թի մէջ հա­յե­րու բնաջն­ջու­մին դէմ բարձ­րա­ցած մի­ջազ­գա­յին դա­տա­պար­տան­քի ա­լի­քին պա­տաս­խա­նե­լու… «­Խո­ջա­լո­ւի մէջ հա­յե­րու գոր­ծած ցե­ղաս­պա­նու­թեան» յե­րիւ­րան­քով եւ հա­մա­պա­տաս­խան հա­կա­հայ ա­պա­տե­ղե­կա­տո­ւու­թեամբ։

Խո­ջա­լո­ւի վտան­գա­զերծ­ման հե­տե­ւած 26 տա­րի­նե­րու ըն­թաց­քին, ­Հա­յաս­տանն ու հա­յու­թիւ­նը հե­տե­ւո­ղա­կա­նօ­րէն քա­ղա­քա­կիրթ աշ­խար­հին ներ­կա­յա­ցու­ցին ատ­րէյ­ճա­նա­կան-թրքա­կան հա­կա­հայ քա­րոզ­չու­թիւ­նը մեր­կաց­նող փաս­տա­կան նիւ­թեր՝ տե­սա­նիւ­թեր, լու­սան­կար­ներ եւ ար­խի­ւա­յին փաս­տա­թուղ­թեր։

Կը մնայ, որ քա­ղա­քա­կիրթ աշ­խար­հը ղե­կա­վա­րող ու­ժե­րը ար­դա­րու­թեան եւ ճշմար­տու­թեան չգե­րա­դա­սեն ի­րենց նաւ­թա­յին ու ռազ­մա­քա­ղա­քա­կան ինչ-ինչ հա­շիւ­ներն ու ա­խոր­ժակ­նե­րը։

Կը բա­ւէ, որ վերջ տրո­ւի քա­ղա­քա­կան աշ­խար­հը եր­կու չափ եւ եր­կու կշի­ռով ղե­կա­վա­րե­լու պա­տե­հա­պաշ­տու­թեան։

Խո­ջա­լո­ւի վնա­սա­զեր­ծու­մը, ի վեր­ջոյ, միակ ելքն ու գրա­ւա­կանն էր հայ­կա­կան Ար­ցա­խի ինք­նա­պաշտ­պա­նու­թեան՝ ա­զատ ու ան­կախ ապ­րե­լու ա­նոր բնա­կան եւ անբռ­նա­բա­րե­լի ի­րա­ւուն­քին նո­ւա­ճու­մին։

Ժա­մա­նա­կը շա­տոնց ե­կած է, որ­պէս­զի Ար­ցա­խի ա­զատ ու ան­կախ ապ­րե­լու ի­րա­ւուն­քը յար­գե­լու եւ նուի­րա­գոր­ծե­լու քա­ղա­քա­կան թէ բա­րո­յա­կան ի­րենց պար­տա­ւո­րու­թեանց տէր կանգ­նին մե­ծա­պե­տա­կան աշ­խար­հը ղե­կա­վա­րող ու­ժե­րը։