Կիրօ Մանոյեան: “Չեմ կարծում, որ մի բան փոխուի, Թուրքիան կողմնորոշուի, թէ ի՛նչ յարաբերութիւններ կարելի է հաստատել Հայաստանի հետ”
Հայաստանին 99,9 տոկոսով ոչինչ չի կարող ստիպել առ ոչինչ չյայտարարելու Հայ-Թուրքական Արձանագրութիւնները,- «Թերթ»ի հետ զրոյցում ասաց Հ.Յ.Դ. Բիւրոյի անդամ, Հայ Դատի եւ քաղաքական հարցերի գրասենեակի պատասխանատու Կիրօ Մանոյեան: Ըստ նրա՝ այլեւս ոեւէ մէկը չի կարող Հայաստանին մեղադրել, որ չփորձեց կարգաւորել Թուրքիայի հետ յարաբերութիւնները: Նա նշեց, որ նախագահը արձանագրութիւնները առ ոչինչ է համարելու գարնանը, երբ աւարտւում են նախագահի իր լիազօրութիւնները: Եւ դա պատահական չէ: Կիրօ Մանոյեան նշեց, որ Սերժ Սարգսեանը հնարաւորութիւն է թողնում միջնորդներին` անելիքներն անելու, որ չասեն, թէ ժամանակ չկար կարգաւորելու իրավիճակը:
Հ.Հ. նախագահ Սերժ Սարգսեանը նախորդ տարի, խօսելով Հայ-Թուրքական Արձանագրութիւնների մասին, ասաց, որ 2018թ.ի գարուն մենք մուտք կը գործենք առանց այս արձանագրութիւնների: Ձեր կարծիքով, այս յայտարարութիւնը մնո՞ւմ է ուժի մէջ, մենք առ ոչի՞նչ ենք յայտարարելու այս արձանագրութիւնները հաշուած ամիսներ անց:
Շատ անհամբեր եմ, թէ երբ է գալու գարնան առաջին օրը` Մարտի 1ը եւ, վերջապէս, ձերբազատուած լինենք այս արձանագրութիւններից: Այդ արձանագրութիւնները իրականում կեանքի չկոչուեցին, բայց իրաւականօրէն դրանք կան, գոյութիւն ունեն եւ իրենց վնասը կարող են հասցնել: Դրա համար պէտք է դրանցից ձերբազատուել:
Ինչպէս նախագահն ասաց, Թուրքիան ցոյց տուեց, որ ե՛ւ բանակցութիւնների ընթացքում, ե՛ւ դրանց ստորագրումից յետոյ իրենք անկեղծ չէին, տրամադրուած չէին Հայաստանի հետ առանց նախապայմանների կարգաւորելու յարաբերութիւնները: Չեմ կարծում, որ առաջիկայ 7-8 շաբաթների ընթացքում ինչ-որ բան կը փոխուի եւ Հայաստանի նախագահը Թուրքիայի քայլերից բաւարարուած կը զգայ ու յետ կը կանգնի իր յայտարարութիւնից: Նախագահը շատ յստակ ասաց իր ասելիքը, բայց եթէ յիշում էք, դրանից առաջ էլ «գրողի ծոցն էր» ուղարկել այդ արձանագրութիւնները:
Հարցը միայն Հայաստան-Թուրքիա յարաբերութիւնները կարգաւորելը չի եղել, թէեւ գլխաւոր նպատակը դա էր. հարցը նաեւ այս գործընթացում ներգրաւուած միջնորդներին` Արեւմուտքին, Հայաստանը որպէս վստահելի գործընկեր ներկայացնելն էր: Նախագահը հիմա էլ ձգում է, որպէսզի վստահելի գործընկերոջ կերպարը պահպանուի: Բայց ժամանակն անցել է: Արեւմուտքն էլ այսօր չի ասում այն, ինչ ասում էր ստորագրման տարիներին: Ե.Մ.ն, Միացեալ Նահանգներն կրկնում էին այն, ինչ Թուրքիան էր ասում, ասում էին, որ Հայաստան-Թուրքիա յարաբերութիւնները կը կարգաւորուեն, երբ լուծուի Ղարաբաղեան հիմնահարցը: Այդ դէպքում, սպասէիք, թող կարգաւորուէր Ղարաբաղի հարցը, ինչո՞ւ ստորագրուեցին Արձանագրութիւնները:
Սերժ Սարգսեանի կողմից հնչեցուած այս վերջնաժամկէտին Թուրքիայի իշխանութիւնները բաւական ուշ արձագանգեցին: Ձեր կարծիքով՝ ո՞րն է դրա պատճառը:
Նրանք մի քիչ «շուարած» էին, չգիտէին` ի՛նչ պատասխանել: Բայց երբ Հայաստանի արտաքին գործերի նախարարը կրկնեց նախագահի յայտարարութիւնը, իրենք ճնշում զգացին: Անգարան մտածում էր, որ Ս. Սարգսեանի յայտարարութիւնն անտեսելով` հարցը կը մոռացուի, բայց այդպէս չեղաւ:
Թուրքիան փորձում է մեղադրել Հայաստանին այս արձանագրութիւնների տապալման մէջ, ասում են, որ Հայաստանը համաձայնութիւնը խախտեց, որ` Հ.Հ. Սահմանադրական Դատարանի որոշումը փոխեց Արձանագրութիւնների էութիւնը եւ այլն: Այնինչ, դա այդպէս չէ: Մենք գուցէ այս արձանագրութիւնները առ ոչինչ յայտարարելուց յետոյ միջնորդների կողմից ճնշում զգանք, բայց իրենք էլ լաւ հասկացել են, թէ ո՛վ է իսկական պատասխանատուն, ո՛վ է մեղաւոր, որ հայ-թուրքական յարաբերութիւններ չկան:
Ոչինչ չի՞ կարող Հայաստանին յետ պահել այս արձանագրութիւններն առ ոչինչ յայտարարելուց: Եթէ միջնորդները, օրինակ, համոզեն, կամ՝ Թուրքիան մի խոստումնալից յայտարարութիւն անի, դա չի՞ կարող դառնալ պատճառ, որ Հ.Հ. իշխանութիւնները մտափոխուեն:
99,9 տոկոսով չկայ: Թուրքիան այնքան է կրկնել այն, որ մինչեւ Ղարաբաղի հարցում իր ու Ատրպէյճանի պատկերացրած դրական տեղաշարժը չլինի, քայլ չի ձեռնարկի արձանագրութիւնների ուղղութեամբ, որ դժուար թէ այս 7-8 շաբաթների ընթացքում նման բան անի: Բացի դրանից` 2008-2009թթ., երբ սկսուեց ֆութպոլային դիւանագիտութիւնը, Թուրքիայի համար ինչ-որ առումով Հայաստանի հետ յարաբերութիւնները կարեւոր էին, հիմա դրանք օրակարգային չեն Թուրքիայի համար: Թուրքիան չի պատկերացնում, թէ ինչպիսի՛ յարաբերութիւններ կարող է ունենալ անկախ Հայաստանի հետ, թուրքական պետական մտածողութեան մէջ չեն պատկերացնում, թէ ինչպէ՛ս կարելի է յարաբերուել Հայաստանի հետ: Չեմ կարծում, որ մի բան փոխուի, Թուրքիան կողմնորոշուի, թէ ի՛նչ յարաբերութիւններ կարելի է հաստատել Հայաստանի հետ:
Ասացիք, որ Թուրքիայի ներկայիս օրակարգում Հայաստանի հետ յարաբերութիւնները կարգաւորելու հարց չկայ: Իսկ մե՞զ համար: Մենք ունենք փակ սահմաններ, խնդիրներ` արտահանման հետ կապուած, եւ մի շարք խնդիրների լուծումը կապւում էր Հայ-Թուրքական Արձանագրութիւնների հետ: Արդեօք այդ խնդիրների լուծման յոյսը վերջնականապէս չի՞ վերանում:
Արձանագրութիւնների չվաւերացուած լինելն աւելի վնասակար է, քան` դրանց բացակայութիւնը: Թուրքիան այդ փաստաթուղթն օգտագործում է Հայոց Ցեղասպանութեան ճանաչման դէմ պայքարում, Հայաստանի վրայ ճնշում գործադրելու հարցում եւ այլն:
Ինչ վերաբերում է մեր կարիքներին, ամերիկացի դիւանագէտներն այն ժամանակ համոզում էին, որ եթէ սահմանները բացուեն, լաւ կը լինի, մեծ շուկայ կը բացուի մեր առաջ, բայց մենք տնտեսական վերլուծութիւն իրականացրեցինք ու պարզ դարձաւ, որ Թուրքիան չի դառնայ մեզ համար 75 միլիոնանոց շուկայ, մինչեւ մենք մեր արտադրանքի մակարդակը չբարձրացնենք: Եթէ իսկապէս սահմանը մի օր բացուի, պատրաստ պէտք է լինենք մեր արտադրանքի մակարդակը բարձրացնելու այն որակին, որը ընդունել են Թուրքիայում` որպէս չափանիշ:
Թուրքիայի հետ սահմանը բացելը Հայաստանի համար կարեւոր է հետեւեալ տեսանկիւնից. Հ.Հ. առաջին նախագահը, ով — այդ թւում՝ մեր կողմից — մեղադրւում էր թուրքասէր լինելու մէջ, ինքն էր, որ ասաց, թէ սպառնալիք կայ Թուրքիայի կողմից, եւ դրա համար բանակցեց ռուսական ռազմական խարիսխները Հայաստանում ներկայացնելու շուրջ: Հայաստանում Թուրքիան տեսնում են որպէս ազգային անվտանգութեան գլխաւոր սպառնալիք: Եթէ Թուրքիան ուզում է, որ մենք փոխենք մեր զգացումը, պէտք է բնականոն յարաբերութիւններ ունենանք: Դա չի նշանակում սերտ յարաբերութիւններ: Դիւանագիտական բնականոն յարաբերութիւններ են պէտք, սահմանը փակ պահելը թշնամական վերաբերմունք է: Ուստի Թուրքիան պէտք է փոխի իր կեցուածքը, Հայաստանի հետ դիւանագիտական յարաբերութիւններ հաստատի:
Բայց սա չի նշանակում, որ Հայաստան եւ Թուրքիա յարաբերութիւնները պէտք է այսպիսին մնան, ո՛չ, դրանք պէտք է բնականոնանան: Ըստ իս, նախագահի մտքում կար Արեւմուտքի հետ յարաբերութիւններ կարգաւորելու հեռանկարը: Հայ-թուրքական յարաբերութիւնների կարգաւորման գործընթացի յետեւում իրականում եղել են Միացեալ Նահանգներն, նրանք էին ուզում, որ կողմերի միջեւ յարաբերութիւնները հաստատուեն եւ մինչեւ հիմա, որ ինքը ձգում է, առ ոչինչ չի համարում դրանք հէնց այսօր, հէնց այս նպատակն ունեն` Արեւմուտքի հետ չվատացնել յարաբերութիւնները:
Այլեւս ոեւէ մէկը չի կարող Հայաստանին մեղադրել, որ Հայաստանը չփորձեց կարգաւորել Թուրքիայի հետ յարաբերութիւնները: Լեւոն Տէր-Պետրոսեանի ժամանակ բազում փորձեր եղան, Ռոպերթ Քոչարեանը եւս բազում տարբերակներ փորձեց, Սերժ Սարգսեանն էլ տեսնում էք` փորձում է: Ինչ ասել են` փորձել ենք, այլեւս ոչ մէկը մեզ չի կարող մեղադրել, որ չենք փորձել:
Պարո՛ն Մանոյեան, երբ Հ.Յ.Դ.ն տարիներ առաջ դուրս եկաւ իշխանական քոալիսիոնից, Հ.Հ.Կ.ի հետ տարակարծութիւններից մէկը հէնց Հայ-Թուրքական Արձանագրութիւններին էր վերաբերում: Գրեթէ 1 տարի առաջ Հ.Յ.Դ.ն վերադարձաւ իշխանութիւն` որպէս քոալիսիոն գործընկեր, ինչից յետոյ ամիսներ անց Սերժ Սարգսեանը յայտարարեց Հայ-Թուրքական Արձանագրութիւնները առ ոչինչ յայտարարելու մասին: Հ.Յ.Դ.ն դեր ունեցե՞լ է այս որոշման կայացման մէջ:
2009թ.ին մենք յայտարարեցինք, որ դուրս ենք գալիս քոալիսիոնից, ոչ թէ նրա համար, որ չգիտէինք, թէ այս հարցում բանակցութիւններ են վարւում, այլ որովհետեւ չգիտէինք, թէ Ապրիլ 24ի նախօրէին պէտք էր ներկայացուէր ճանապարհային քարտէզը: Մենք ունէինք տարակարծութիւն կառավարութեան հետ տնտեսական, ընկերային որոշ հարցերում, բայց կար նաեւ այս խնդիրը, Արցախի խնդիրը, իսկ երբ տեսանք, որ այս հարցում առանց մեզ տեղեկացնելու որոշում կայացուեց, ճիշդ էր դուրս գալը: Կարծում եմ, որ նախագահի համար սա անցանկալի չէր, որովհետեւ բանակցութիւններում նախագահը դա էլ է օգտագործել, թէ շատ մի՛ ճնշէք, ես կորցրել եմ…
Արձանագրութիւնները ստորագրելուց 1 տարի անց, Հ.Հ.Կ. համագումարում նախագահը յայտարարեց, որ հիմա այլ մօտեցում ունենք, քան` մէկ տարի առաջ: Այն ակնկալիքը, որ կար Թուրքիայից, մէկ տարի յետոյ յօդս էր ցնդել` շնորհիւ Թուրքիայի: Վստահ եմ, որ մեր մօտեցումներն այս հարցում ազդել են նախագահի մտածողութեան վրայ, բայց ասել, որ միայն մենք ենք եղել այս որոշման պատճառն` այդպէս չէ: Նախագահը մինչեւ Արձանագրութիւնների ստորագրումն էլ, երբ որոշեց այցելել սփիւռքեան կենտրոններ, ինչից յետոյ ստորագրման օրը հանդէս եկաւ ելոյթով, արդէն արտայայտել էր որոշակի փոփոխութիւն:
Նախագահը բաւական ինքնավստահ կերպով մինչեւ իր պաշտօնավարման համարեա վերջին օրը պահում է ստորագրութիւնը յետ վերցնելու գործընթացը: Նա մէկ առիթով ասաց, որ ես սկսել եմ գործընթացը, ճիշդ կը լինի, որ ես էլ այն աւարտեմ: Ամէն դէպքում, հնարաւորութիւն թողնում է միջնորդներին` անելիքները անելու, որ չասեն, թէ ժամանակ չկար իրավիճակը կարգաւորելու, չմեղադրեն աճապարելու մէջ: Ուստի՝ իր պաշտօնավարման մինչեւ վերջին օրը, մինչեւ լիազօրութիւնների աւարտի վերջին օրը, պահում է ստորագրութիւնն այս արձանագրութիւնների տակ:
***
Հարցին` ի՞նչն է փոխուել թուրք-գերմանական յարաբերութիւններում, ինչո՞ւ նախորդ տարի Գերմանիայի վարչապետ Անկելա Մերքելը յայտարարեց, որ Թուրքիայի նկատմամբ Գերմանիայի քաղաքականութիւնը հնարաւոր է խստացուի, բայց օրերս Գերմանիայի արտաքին գործերի նախարարն ասաց, թէ հնարաւոր ամէն բան կ՛անեն թուրք-գերմանական յարաբերութիւնների կարգաւորման համար, Կիրօ Մանոյեանը պատասխանեց.-
«Գերմանիայի քաղաքականութիւնը Թուրքիայի նկատմամբ չի փոխուել: Պարզապէս վերանայումներ են եղել: Պէտք է ընդունել, որ Թուրքիան յաջողել է Եւրոպային ինչ-որ իմաստով պատանդ պահել` սպառնալով սիրիացի գաղթականներով: 1 տարի առաջ Թուրքիան հնարաւորութիւն էր տալիս, որ փախստականները հասնեն Եւրոպա, եւ դա ճնշում էր Եւրոպային, եւ յարաբերութիւնները վատթարացան նաեւ այս պատճառով: Վերանայել է իր կեցուածքը նաեւ Թուրքիան: Նրանք էին մեղադրական ոճով խօսում, բայց փոխեցին իրենց հռետորաբանութիւնը` հասկանալով, որ Գերմանիայի հետ չյարաբերուել չեն կարող»:
Ըստ Մանոյեանի՝ Եւրոպան պատանդ է Թուրքիայի ձեռքում, եւ դա որոշակի կեցուածք է թելադրում Արեւմուտքին, ամէն դէպքում, թէ՛ Ե.Մ. օրակարգից, թէ՛ Թուրքիայի օրակարգից հանուել է Եւրոպական Միութեանը Թուրքիայի անդամակցութեան խնդիրը: «Գուցէ յատուկ յարաբերութիւններ լինեն, նման կարգավիճակ լինի, բայց անդամակցութեան հարցը, եթէ ոչ առյաւէտ, գոնէ առաջիկայ 10-15 տարիների համար, օրակարգից հանուած է»,- նշեց Հ.Յ.Դ.ականը:
Այս ընթացքում, ըստ Կիրօ Մանոյեանի, Թուրքիան դարձաւ ոչ թէ եւրոպական, այլ` աւելի իսլամական եւ հեռացաւ եւրօ-համարկումից: «Թուրքիայի անդամակցութեան գործընթաց իրաւականօրէն կայ, բայց տէ ֆաքթօ չկայ: Թուրքիայում այնպիսի խնդիրներ կան, որոնց առաջ Եւրոպան աչք է փակում, բայց յայտարարում է, որ անդամակցութեան հարց չկայ: Թուրքիան ունի Եւրոպական Միութեան հետ գործակցութիւնը խորացնելու խնդիր, բայց` ոչ անդամակցութեան»,- նշեց նա:
Կիրօ Մանոյեանն ասաց, որ Թուրքիան ցանկութիւն չունի զիջումների գնալու, երկրում արտակարգ իրավիճակ է, դատարանները չեն գործում, հազարաւոր մարդիկ աշխատանքից ազատւում են, քաղաքացիներին ձերբակալում են, եւ նման պայմաններում անհնար է անդամակցել Եւրոպական Միութեանը:
***
Խօսելով թուրք-ամերիկեան լարուած յարաբերութիւնների մասին` Հ.Յ.Դ. Բիւրոյի Հայ Դատի եւ քաղաքական հարցերի գրասենեակի պատասխանատուն ասաց, որ Ուաշինկթընը փորձել է կարգաւորել յարաբերութիւնները Թուրքիայի հետ, բայց Թուրքիան ուզում է, որ Միացեալ Նահանգներն բոլոր խնդիրներում, այդ թւում` Հայոց Ցեղասպանութեան հարցում, իր «նուագի տակ պարի», ինչն Միացեալ Նահանգների ներկայիս իշխանութեան համար հեշտ չէ: