Մեր փափաքով չէր, որ հեռացանք հայրենիքից

Նախ՝ ը­սեմ, որ շատ մեծ սի­րով եւ հե­տաքրք­րու­թեամբ եմ ըն­թեր­ցում «Ա­զատ Օր»ը, քա­նի որ լրա­գի­րը գրե­թէ միշտ յա­գե­ցած է լի­նում բազ­մա­տե­սակ, բազ­մա­բո­վան­դակ եւ շատ հե­տաքր­քիր յօ­դո­ւած­նե­րով եւ օգ­տա­կար խոր­հուրդ­նե­րով։ Ի դէպ, սո­վո­րա­բար մի փոքր ա­ւե­լի մեծ ու­շադ­րու­թեան եմ ար­ժա­նաց­նում այն յօ­դո­ւած­նե­րին, ո­րոնք քիչ թէ շատ առնչ­ւում են մեր հայ­րե­նի­քի հոգ­սե­րին եւ խնդիր­նե­րին եւ, սո­վո­րու­թեան հա­մա­ձայն, այդ լրագ­րե­րը ա­ռանձ­նաց­նում եմ եւ խնամ­քով պահ­պա­նում, մէկ ան­գամ եւս ըն­թեր­ցե­լու ակն­կա­լի­քով։

Եւ ա­հա՛… «­Հա­յաս­տան-Ս­փիւռք 6րդ ­հա­մա­հայ­կա­կան հա­մա­ժո­ղով»ը՝ «փո­խա­դարձ վստա­հու­թիւն, միաս­նու­թիւն եւ պա­տաս­խա­նա­տո­ւու­թիւն» նշա­նա­բա­նով։

Մեծ ու­շադ­րու­թեամբ հե­տե­ւում էի «Մ­տո­րում­ներ» խո­րագ­րի տակ ե­ղած յօ­դո­ւած­նե­րին եւ չեմ սխա­լո­ւի ա­սե­լու, որ մեծ յար­գան­քի եւ գո­վա­սան­քի են ար­ժա­նի բո­լոր թղթա­կից­նե­րը։ Ակն­յայտ է, որ նրանք ապ­րում են հայ­րե­նի­քից շատ հե­ռու, սա­կայն միշտ հայ­րե­նի­քի հետ, ան­հանգս­տա­ցած՝ նրա հոգ­սե­րով եւ խնդիր­նե­րով։
Յա­տուկ ու­շադ­րու­թեան էր ար­ժա­նի՝

Ա­րամ Ա. ­Կա­թո­ղի­կո­սի պատ­գա­մը հա­մա­ժո­ղո­վին եւ նրա խորհր­դա­ւոր ար­տա­յայ­տու­թիւ­նը, ո­րը մեծ ի­մաստ ու­նի եւ ան­տար­բեր չի կա­րող մնալ ոչ մի հայ, ո­րը սի­րում է իր հայ­րե­նի­քը.- «­Հայ­րե­նի­քը կը պար­պո­ւի, իսկ սփիւռ­քը կը մա­շի». յօ­դո­ւա­ծը ըն­թեր­ցե­լուց յե­տոյ մի տե­սակ թա­խիծ ի­ջաւ խռո­ված հո­գուս մէջ, ո­րը միշտ հան­դարտ փո­թո­րի­կի մէջ է…

Ա­յո՛, ­Հա­յաս­տա­նը դա­տարկ­ւում է, ար­դէն 26 տա­րի է։ ­Հա­յաս­տա­նի ­Հան­րա­պե­տու­թեան վե­րան­կա­խաց­ման հէնց ա­ռա­ջին օ­րե­րից։

Ան­վերջ հե­ռա­նում են մեր հայ­րե­նա­կից­նե­րը եւ հէնց այդ հե­ռա­ցող­նե­րից մէկն էլ մենք էինք 22 տա­րի ա­ռաջ։
Ան­կեղծ խոս­տո­վա­նեմ, որ հայ­րե­նի­քից հե­ռա­նա­լուց յե­տոյ, մին­չեւ այ­սօր, եր­բեք չի հան­դար­տո­ւել հո­գուս մէջ սկսո­ւած փո­թո­րի­կը, բա­րո­յա­կան կո­րուս­տի ցա­ւը եւ կսկի­ծը հո­գուս։

Պի­տի հաս­տա­տեմ, որ հայ­րե­նի­քից հե­ռա­նա­լը, իւ­րա­քան­չիւր հե­ռա­ցո­ղի մե­ծա­գոյն, ա­նուղ­ղե­լի սխալն է (իմ կար­ծի­քով), իսկ ե­թէ ար­դէն հե­ռա­ցել ես, պի­տի լցո­ւես մեծ համ­բե­րու­թեամբ, շա­րու­նակ պայ­քա­րես եւ պատ­րաստ լի­նես՝ ան­ցեալ «պատ­մու­թեան բո­լոր քա­ռու­ղի­նե­րով»։

Ա­սեմ. ո­րը շատ դժո­ւար է…

Մեզ հա­մար ա­մէ­նու­րեք հիաս­թա­փու­թիւն, յու­սա­հա­տու­թիւն, թա­խիծ, միայ­նու­թիւն, ջեր­մու­թեան պա­կաս եւ մեծ կա­րօտ…
Ա­րամ Ա. ­Կա­թո­ղի­կո­սի յօ­դո­ւա­ծը, լուրջ մտա­ծե­լու տե­ղիք տո­ւեց։
Ա­կա­մա­յից յի­շե­ցի մի յօ­դո­ւած, ո­րը ըն­թեր­ցել էի 2015 թո­ւա­կա­նի ­Սեպ­տեմ­բեր 28ին՝ «­Գաղթ եւ ան­հե­ռան­կար քա­ղա­քա­կա­նու­թիւն» վեր­նագ­րով։

Որ­տեղ յար­գար­ժան պրն. ­Պա­լեա­նը գրում է,- «­Դէ­պի եւ­րո­պա­կան եւ այլ եր­կիր­ներ հզօր թա­փով գաղ­թա­կա­նու­թեան ա­լիք կայ այ­սօր։ ­Մի­ջին-ա­րե­ւե­լեան սուր տագ­նա­պի եւ ա­նուն չու­նե­ցող պա­տե­րազ­մի պատ­ճա­ռով»։ Մ­տո­վի տե­ղա­փո­խո­ւե­ցի մեր չքնաղ եր­կիր Հա­յաս­տան եւ ինքս ինձ հարց եմ տա­լիս…

Այն­տեղ պա­տե­րազմ է, քիչ թէ շատ հաս­կա­նա­լի է, իսկ ինչ կա­րող ենք ա­սել մեր մի բուռ, բռում սեղ­մո­ւած հայ­րե­նի­քի մա­սին, որ­տե­ղից տա­րի­ներ շա­րու­նակ ա­ւե­լի մեծ քա­նա­կով են հե­ռա­նում մեր հայ­րե­նա­կից­նե­րը, մեզ բո­լո­րին պատ­ճա­ռե­լով մեծ ցաւ եւ ան­հանգս­տու­թիւն։ ­Հայ­րե­նի­քից հե­ռա­նա­լուց 22 տա­րի անց, ինձ մօտ մեծ ցան­կու­թիւն ա­ռա­ջա­ցաւ ձեր ու­շադ­րու­թեա­նը ներ­կա­յաց­նե­լու ար­տա­գաղ­թը՝ մեր հայ­րե­նի­քի վե­րան­կա­խա­ցու­մից ան­մի­ջա­պէս յե­տոյ։
1992 թո­ւա­կա­նից 1996 թո­ւա­կա­նը՝ ա­կա­նա­տե­սի աչ­քե­րով։

Մեր փա­փա­քով չէր, որ հե­ռա­ցանք հայ­րե­նի­քից…

Ն­կա­րագ­րեմ.- Ամ­բողջ մի չքնաղ ժո­ղո­վուրդ իշ­խա­նու­թեան դա­ւա­նանք­նե­րի գե­րին էր դար­ձել։
Իշ­խա­նու­թեան եւ հա­սա­րա­կու­թեան մի­ջեւ անվս­տա­հու­թեան մի մթնո­լորտ կար, ո­րը բա­ցա­սա­կան էր անդ­րա­դառ­նում կեան­քի բո­լոր բնա­գա­ւառ­նե­րում։
Քա­նի որ ան­կա­խու­թեան հէնց ա­ռա­ջին օ­րե­րից սկսո­ւեց հայ­րե­նի տնտե­սու­թեան ան­նա­խա­դէպ, հա­մա­տա­րած բա­ցա­յայտ թա­լա­նը։ Ա­մէ­նու­րեք թա­գա­ւո­րում էր յու­սա­հա­տու­թիւ­նը, յու­սա­խա­բու­թիւ­նը, անվստա­հու­թիւ­նը՝ իշ­խա­նա­ւոր­նե­րի հան­դէպ։

Երկ­րի ըն­կե­րատն­տե­սա­կան վի­ճա­կը ա­նա­սե­լի ծանր էր։ ­Հա­սա­րակ ժո­ղո­վուր­դը եւ գի­տա­կան աշ­խար­հի ներ­կա­յա­ցու­ցիչ­նե­րը ապ­րում էին հո­գե­կան եւ բա­րո­յա­կան, ա­հա­ւոր ծանր պայ­ման­նե­րում։
Պե­տու­թիւ­նը ոչ մի ձե­ւով չէր նպաս­տում, աշ­խա­տա­սէր, ազ­նիւ եւ ան­պաշտ­պան քա­ղա­քա­ցի­նե­րի ինք­նաի­րա­գործ­մա­նը։
Աշ­խա­տա­տեղ­նե­րը միայն փակ­ւում էին եւ մար­դիկ ի­րենց ըն­տա­նի­քը պա­հե­լու ոչ մի մի­ջոց ու­նէին։ Աշ­խա­տանք գտնե­լը հա­սա­րակ եւ ա­նօգ­նա­կան մարդ­կանց հա­մար դար­ձել էր մի ան­հա­սա­նե­լի ե­րա­զանք։

Ա­մէ­նու­րեք մեզ հե­տապն­դում էին սովն ու աղ­քա­տու­թիւ­նը եւ ա­նազ­նիւ ու ան­պար­կեշտ վար­չա­րար­նե­րի ան­հո­գու­թիւնն ու ան­պար­կեշ­տու­թիւ­նը։

Ա­հա սա՛ էր պատ­ճա­ռը, որ դա­տա­պար­տում էր հայ­րե­նի­քի կորս­տեան եւ մեզ դարձ­նում տա­րա­գիր. ան­տե­ղեակ՝ ա­զատ, ան­կախ հայ­րե­նի­քի ճա­կա­տագ­րին եւ ա­պա­գա­յին, ո­րի կա­յաց­ման հա­մար մե­զա­նից իւ­րա­քան­չիւ­րը իր ե­րա­զանք­նե­րի, մտքե­րի, իղ­ձե­րի եւ նեարդ­նե­րի մի մաս­նիկն էր տո­ւել։

Բ­ռունցք էինք դար­ձել Ա­զա­տու­թեան հրա­պա­րա­կում, ա­ռանց երկմ­տան­քի, «Ա­յո՛» ա­սել ան­կա­խու­թեա­նը եւ հե­ռա­ցել…
Հե­ռա­ցել ընդ միշտ ա­նե­լա­նե­լիու­թեան պար­տադ­րան­քին գա­մո­ւած, յու­սա­խա­բու­թեան դե­ղին մռմու­ռը հո­գի­նե­րում, վի­րա­ւո­րո­ւած։

Վի­րա­ւո­րո­ւած եւ խռո­վո­ւած մեր հայ­րե­նի­քի իշ­խա­նա­ւոր­նե­րից, ա­նազ­նիւ վար­չա­կան­նե­րից, ան­պար­կեշտ եւ դա­ժան ե­րես­փո­խան­նե­րից եւ վեր­ջա­պէս ա­նօ­րի­նա­կան ճա­նա­պարհ­նե­րով հարս­տա­ցած մե­ծա­հա­րուստ­նե­րից ու նրանց շրջա­պա­տող մարդ­կան­ցից՝ ո­րոնք, նոյն­պէս, մեր չքա­ւոր երկ­րի քա­ղա­քա­ցի­ներն էին, յան­կար­ծա­կի եւ անս­պա­սե­լի, զար­մա­նահ­րաշ ձե­ւով հարս­տա­ցած։

Ին­չու չէ նաեւ նրա­նից, որ մի կողմ դրո­ւե­ցին ժո­ղո­վուր­դի ար­ժա­նա­պա­տո­ւու­թիւնն ու հպար­տու­թիւ­նը եւ հա­յացք­ներս յա­ռե­ցինք «հու­մա­նի­տար օգ­նու­թիւն» կո­չե­ցեա­լին։

Էլ չեմ խօ­սում այն մա­սին, թէ այդ օգ­նու­թիւ­նը ինչ­պի­սի՛ ա­րա­գու­թեամբ եւ ի՛նչ ճա­նա­պարհ­նե­րով էր յայտն­ւում բիզ­նես­մէն (գոր­ծա­րար) չար­չի­նե­րի վա­ճա­ռա­սե­ղան­նե­րին։

Եւ այդ­պէս քա­նի՜-քա­նի՜ օգ­նու­թիւն ե­կած մի­լիոն­ներ հո­սե­ցին եւ չքա­ցան, ինչ­պէս՝ ջու­րը ծա­րաւ ա­ւա­զուտ­նե­րում, իսկ այդ մի­լիոն­նե­րը ժո­ղո­վուր­դինն էին, նաեւ՝ հե­ռա­ցող­նե­րի­նը։

Ինչ­քա՜ն փախս­տա­կան հա­յեր մէկ ան­գամ եւս փախս­տա­կան դար­ձան ու ե­թէ ա­ռա­ջին ան­գամ թշնա­մու երկ­րից հե­ռա­ցան, այս ան­գամ դրան ճա­նա­պար­հը ցոյց տո­ւո­ղը՝ իր նախ­նի­նե­րի եր­կիրն էր։

Կար­ծում եմ կա­րիք չկայ յի­շեց­նե­լու, թէ նրանց մէջ ինչ­պի­սի՛ մաս­նա­գէտ­ներ կա­յին, ո­րոնք այդ­քան տա­րի օ­տա­րի եր­կի­րը շէ­նաց­նե­լու փո­խա­րէն, կա­րող էին մեր հայ­րե­նի­քը շէ­նաց­նել։

Ա­ւա՜ղ…
Հե­ռա­ցան օ­տա­րու­թիւն տա­նող ճամ­բա­նե­րով՝ մա­հու չափ վի­րա­ւո­րո­ւած։ Եւ ո՞վ կը կա­րո­ղա­նայ մե­ղադ­րել մեզ՝ պար­տադ­րո­ւած տա­րա­գիր­նե­րիս։ Խու­նա­ցել էին մեր երկ­րի գոյ­նե­րը, նո­ւա­զել՝ մեր գե­ղե­ցիկ հա­յե­րէ­նով խօ­սող­նե­րի ձայ­նե­րը, ո­րով­հե­տեւ ա­մէն մի գնա­ցող իր ձայնն ու գոյնն էր տա­րել իր հետ։

Մէ­կը միւ­սի յե­տե­ւից քար ու քանդ ա­րո­ւե­ցին գի­տա­հե­տա­զօ­տա­կան ինս­տի­տուտ­նե­րը (հիմ­նարկ­նե­րը) եւ կա­րե­ւոր նշա­նա­կու­թիւն ու­նե­ցող ձեռ­նար­կու­թիւն­նե­րը։

Գի­տա­կան մի հսկա­յա­կան նե­րուժ մեր­ժո­ւեց եւ զոհ դար­ձաւ չար­չիա­կան յա­րա­բե­րու­թիւն­նե­րին, իսկ մեր գի­տա­տեխ­նի­կա­կան մտա­ւո­րա­կա­նու­թիւ­նը… Այդ ի՜նչ դա­ժան ու ան­հո­գի հա­շո­ւե­յար­դար բա­ժին ըն­կաւ նրանց։

Եւ այս ազ­գի ող­բեր­գու­թիւ­նը տե­ղի էր ու­նե­նում օ­րը ցե­րե­կով, մեր մար­դա­սէր եւ ժո­ղովր­դա­վար իշ­խա­նու­թիւն­նե­րի աչ­քի ա­ռաջ։

Ու ե­թէ նախ­կի­նում միայն կաս­կա­ծում էինք, ա­պա այ­սօր բարձ­րա­ձայն հարց ես տա­լիս։ Գու­ցէ՞ նրանց հէնց սա է պէտք. հո­գե­զուրկ, գա­ղա­փա­րա­զուրկ, անմ­շա­կոյթ, ան­կա­րող, ըն­դա­մէ­նը չար­չի-վաշ­խա­ռո­ւա­կան եր­կիր մի ­Նա­յի­րի, որ­տեղ հա­ւա­տը վե­րա­ծո­ւի դրա­մի եւ հեշտ լի­նի իշ­խե՞­լը։

Հա­կա­ռակ դէպ­քում՝ ինչ­պէ՞ս բա­ցատ­րել անծ­րա­գիր ու դան­դաղ այս գոր­ծըն­թա­ցը դէ­պի… ո՞ւր — օ­րա­ւուր խո­րա­ցող ըն­կե­րատն­տե­սա­կան ճգնա­ժամ, շրջա­փա­կում­ներ, թշնա­մու կող­մից դի­վեր­սիա­ներ (խա­փա­նա­րա­րու­թիւն­ներ), ծա­ռե­րի ե­ղեռն…
Աղ­քա­տա­նում էր մեր հայ­րե­նի­քը, ա­մէն գնա­ցո­ղի հետ խու­նա­նում էր նրա երկ­նի կա­պոյ­տը, նո­ւա­զում էր ա­րե­ւի փայ­լը, խռո­վում էր հայ­րե­նի հո­ղը։

Հե­ռա­նում էին եւ չգի­տենք, թէ մե­զա­նից ո­րի՞ն կը յա­ջո­ղո­ւի հաս­նել մտքի եւ հո­գու ներ­դաշ­նա­կու­թեա­նը…
Անդ­րա­դառ­նա՛նք մեր ա­րա­գիլ­նե­րին, ո­րոնց միշտ սպա­սում էինք գար­նանն ու ամ­րա­նը, ո­րոնք միշտ հա­մա­րո­ւել են մեր ազ­գի «բախ­տի խորհր­դա­նի­շը»։

Իջ­նում էին ա­րա­գիլ­նե­րը եւ չէին գտնում ի­րենց բնե­րը, քա­նի որ չկա­յին բար­տի­նե­րը։

Ա­րա­գի­լը չէր կա­րող հաս­կա­նալ, որ ե­ղել էր դա­ժան ձմեռ, ե­ղել էր խա­ւար ու ցուրտ, որ մար­դիկ չէին ու­նե­ցել լոյս, վա­ռե­լիք եւ ոչ էլ սրտա­ցաւ իշ­խա­նու­թիւն, այդ պատ­ճա­ռով էլ մար­դիկ չա­րա­ցած ու դա­ժա­նա­ցած ե­լել են ծա­ռե­րի դէմ, կտրել են եւ վա­ռել ի­րենց վա­ռա­րան­նե­րում, այ­րե­լով նաեւ ի­րենց մարդ­կա­յին ար­ժա­նա­պա­տո­ւու­թիւնն ու հպար­տու­թիւ­նը, այ­րե­լով նաեւ ի­րենց հա­ւա­տի եւ յոյ­սի վեր­ջին փշուր­նե­րը, ո­րոնք դեռ պահ­պան­ւում էին ի­րենց հո­գի­նե­րում։

Ա­րա­գիլ­նե­րը այս ա­մէ­նը չգի­տէին, նրանց ի՞նչ ի­մա­նա­լու բանն էր, նրանք ըն­դա­մէ­նը ի­րենց բոյնն էին փնտռում, ո­րը այդ­պէս էլ չգտան։ ­Գի­շե­րո­ւայ լռու­թիւ­նը խախտ­ւում էր նրանց որ­բա­ցած չդա­դա­րող ճի­չե­րից եւ կորս­տի ցա­ւից։ Ն­րանք էլ հե­ռա­ցան մեզ նման, գնա­ցին խռո­ված ու վի­րա­ւո­րո­ւած։ Եւ մի­թէ՞ վեր­ջին հե­ռա­ցող­ներն էին նրանք… Ի հար­կէ՝ Ո՛Չ…

Ա­րա­գի­լի վե­րա­դար­ձը*
Չեմ հաս­կա­նում.
Թէ ինչ­պէ՛ս է ա­րա­գի­լը
Գ­նում ու­րիշ աշ­խարհ,
Գա­լիս.
Ո՞ր երկ­նա­յին լու­սա­ծի­րով,
Ո՞ր կողմ­նա­ցոյց հո­գե­թի­ռով,
Անծ­րա­գիր ու­ղի­նե­րում
Ան­յայտ­նե­րի։
Եւ ինչ­պէ՞ս է գտնում
Ինչ որ պէտք է ի­րեն,
Եւ ինչ­պէ՞ս է հաշ­ւում
Իր մէջ օրն ու տա­րին։
Եւ միշտ յար­մար ե­ղա­նա­կին
Եւ ճիշդ օր ու ժա­մա­նա­կին,