Ակսէլ Բակունց (Ալեքսանդր Թեւոսեան, 1899-1937)

Հայ­կա­կան գե­ղան­կար­չու­թեան հան­ճա­րեղ վար­պե­տին՝ ­Մար­տի­րոս ­Սա­րեա­նին ուղ­ղո­ւած իր նա­մակ­նե­րէն մէ­կուն մէջ, հա­յոց քնա­րեր­գու­թեան վար­պե­տը՝ Ա­ւե­տիք Ի­սա­հա­կեան գրած է.

— «­Կո­մի­տա­սի եր­գե­րի եւ քո գոյ­նե­րի մա­սին խօ­սում են որ­պէս բա­ռե­րով ան­թարգ­մա­նե­լի հրաշք­նե­րի մա­սին։ ­Բայց դա այն­քան էլ ճիշդ չէ։ ­Հա­յաս­տա­նում կայ մի գրող, ո­րի բա­ռե­րը զրնգում են կո­մի­տա­սեան շնչով եւ փայ­լա­տա­կում են քո կտաւ­նե­րի գոյ­նե­րով։ ­Դա Ակ­սէլ ­Բա­կունցն է»։

Ի­րաւ այդ­պի­սի՛ն է, հա­յոց բնաշ­խար­հի եւ յու­զաշ­խար­հի գե­ղեց­կու­թիւն­նե­րուն ու խոր­հուրդ­նե­րուն, ե­րազ­նե­րուն եւ տեն­չե­րուն, ա­ւան­դու­թեանց ու նո­րա­րար եր­կուն­քին մեծ նկա­րիչն ու եր­գիչն է Ակ­սէլ ­Բա­կունց, ո­րուն ծննդեան 119րդ ­տա­րե­դար­ձը կը նշենք ­Յու­նիս 13ի այս օ­րը։

Հա­յե­րէն ար­ձակ գրա­կա­նու­թիւ­նը յատ­կա­պէս ­Բա­կուն­ցի գրի­չով նո­ւա­ճեց պար­զու­թեան եւ խտու­թեան, պատ­կե­րա­ւոր գե­ղեց­կու­թեան եւ խո­հա­կան ընդգր­կու­մի ե­զա­կի բար­ձունք մը՝ ժա­մա­նակ­նե­րէն վեր բարձ­րա­ցող եւ յա­ւեր­ժի ու­ղին լու­սա­ւո­րող ինք­նա­տիպ գա­գաթ մը դառ­նա­լով ոչ միայն ա­րե­ւե­լա­հայ, այ­լեւ ամ­բողջ հայ ար­ձա­կագ­րու­թեան երկ­նա­կա­մա­րին վրայ։

Ան­կաս­կած ­Բա­կուն­ցի ե­ղե­րա­կան վախ­ճա­նը՝ 1937ին ստա­լի­նեան ա­հա­ւոր ե­ղեռ­նա­գոր­ծու­թեան զոհ եր­թա­լու դառն ու դա­ժան հա­րո­ւա­ծը ա­ւե­լիով շեշ­տեց մե­ծու­թիւ­նը հայ գրա­կա­նու­թեան այս հսկա­յին։ ­Չա­րենց եւ ­Բա­կունց փաս­տօ­րէն ե­ղան ան­բա­ժան եր­կու ե­րես­նե­րը հայ­կեան հան­ճա­րին միեւ­նոյն շքան­շա­նին. ի­րար­մէ այն­քա՜ն տար­բեր ի­րենց նկա­րագ­րով եւ յու­զաշ­խար­հով, բայց եւ միա­ժա­մա­նակ այն­քա՛ն հա­րա­զատ ու զի­րար ամ­բող­ջաց­նող ի­րենց տա­ղան­դով, ա­ռա­քե­լու­թեան կո­չու­մով եւ ե­ղե­րա­կան վախ­ճա­նով։

Ա­ւա­զա­նի ա­նու­նով Ա­լեք­սանդր Ս­տե­փա­նի ­Թե­ւո­սեան՝ Ակ­սէլ ­Բա­կունց ծնած է 1899ի Յու­նիս 13ին, ­Գո­րիս՝ հա­յոց ­Զան­գե­զուր աշ­խար­հի բնա­կան գե­ղեց­կու­թեան եւ խորհր­դա­ւո­րու­թեան ծո­ցին մէջ։ ­Գո­րի­սի ծխա­կան դպրո­ցը ա­ւար­տե­լէ ետք, 1910ին ան ըն­դու­նո­ւե­ցաւ Էջ­միած­նի «­Գէոր­գեան» ­Ճե­մա­րա­նը, ուր եօ­թը տա­րի ոչ միայն ա­շա­կեր­տեց ժա­մա­նա­կի հայ դպրու­թեան վա­ւե­րա­կան բո­լոր մե­ծե­րուն, այ­լեւ՝ տի­րա­պե­տեց հայ ժո­ղո­վուր­դի հո­գեմ­տա­ւոր հարստու­թեան ու մշա­կու­թա­յին ժա­ռան­գու­թեան, այդ բո­լո­րով հար­թե­լու հա­մար ­Հա­յաս­տա­նի ու հայ ժո­ղո­վուր­դի դժո­ւա­րին ու­ղին դէ­պի նոր ժա­մա­նակ­ներ անց­քի։

«­Գէոր­գեան» ­Ճե­մա­րա­նի գա­ղա­փա­րա­շունչ մթնո­լոր­տը թրծեց նաեւ ­Բա­կուն­ցի քա­ղա­քա­ցիա­կան ու ազ­գա­յին-քա­ղա­քա­կան ճա­ռա­գայ­թող կեր­պա­րը՝ իբ­րեւ հա­յոց ազ­գա­յին-ա­զա­տագ­րա­կան շարժ­ման փա­րած ջեր­մե­ռանդ դաշ­նակ­ցա­կա­նի, իբ­րեւ հա­յոց գիւ­ղա­կան աշ­խար­հի ա­նանց ար­ժէք­նե­րու հա­մա­կար­գին պա­հա­պա­նի եւ, միա­ժա­մա­նակ, հա­յե­ցի ար­ժէք­նե­րու եւ կեն­սա­կեր­պի ար­դիա­կա­նաց­ման յա­ռա­ջա­պահ դրօ­շա­կի­րի։

Իբ­րեւ ­Հայ ­Կա­մա­ւո­րա­կան ­Շարժ­ման զի­նո­ւո­րի՝ Ա. Աշ­խար­հա­մար­տի շրջա­նին մաս­նակ­ցե­ցաւ ­Հա­յաս­տա­նի ան­կա­խու­թեան նո­ւաճ­ման թէժ մար­տե­րուն՝ ­Կա­րի­նէն մին­չեւ ­Կարս եւ Ա­լեք­սանդ­րա­պոլ։ Եւ երբ ան­կա­խա­ցաւ ­Հա­յաս­տա­նը ու մեր ժո­ղո­վուր­դը ամ­բողջ թա­փով լծո­ւե­ցաւ իր ազ­գա­յին պե­տա­կա­նու­թեան կա­ռու­ցու­մին՝ ­Բա­կունց վե­րա­դար­ձաւ իր ծննդա­վայ­րը եւ ամ­բող­ջա­պէս նո­ւի­րո­ւե­ցաւ ու­սուց­չու­թեան՝ նո­րա­հաս սե­րուն­դին հա­յոց լե­զուն եւ գրա­կա­նու­թիւ­նը, պատ­մու­թիւնն ու մշա­կոյ­թը սոր­վեց­նե­լու սրբա­զան գոր­ծին։

Նոյն շրջա­նին, գրա­կան-գե­ղա­րո­ւես­տա­կան իր գոր­ծե­րուն կող­քին, ­Բա­կունց ձեռ­նա­մուխ ե­ղաւ հայ գիւ­ղի ըն­կե­րա­յին եւ տնտե­սա­կան հո­գերն ու ցա­ւե­րը դար­մա­նե­լու, զար­գաց­ման ու­ղին ճշդո­րո­շե­լու եւ առ­կայ ա­պօ­րի­նու­թիւն­ներն ու ա­նար­դա­րու­թիւն­նե­րը յաղ­թա­հա­րե­լու աշ­խոյժ հրա­պա­րա­կագ­րու­թեան։

Խա­չա­տուր Ա­բո­վեա­նի, ­Մի­քա­յէլ ­Նալ­բան­դեա­նի եւ ­Րաֆ­ֆիի ազ­գա­յին-գա­ղա­փա­րա­կան ա­ւան­դին ա­ռանձ­նա­յա­տուկ հա­մադ­րու­մը կայ ­Բա­կուն­ցի մէջ, որ ­Հա­յաս­տա­նի խորհր­դայ­նաց­ման ա­ռա­ջին տա­րի­նե­րուն գրա­կան պայ­քա­րի աս­պա­րէզ նե­տո­ւե­ցաւ՝ հի­նի եւ նո­րի հա­կադ­րու­թիւնն ու բա­խու­մը ազ­գա­յին հու­նով ներ­դաշ­նա­կե­լու, հա­մադ­րե­լու եւ բազ­մա­կող­մա­նի զար­գաց­ման ուղ­ղու­թեամբ յա­ռաջ մղե­լու ա­ռա­ջադ­րան­քով, թէ՛ գե­ղա­րո­ւես­տա­կան իր գրա­կա­նու­թեան, թէ՛ հրա­պա­րա­կագ­րու­թեան մէջ հե­տե­ւո­ղա­կա­նօ­րէն շեշ­տե­լով դա­րե­րով պահ­պա­նո­ւած հա­յոց լաւն ու գե­ղե­ցի­կը, ար­դարն ու մարդ­կա­յի­նը պահ­պա­նե­լու եւ նո­րո­գե­լու, ար­դիա­կան շուն­չով զար­գաց­նե­լու հրա­մա­յա­կա­նը։

Այդ մղու­մով էր, նաեւ, որ ­Բա­կունց 1920ին գնաց ­Խար­կով՝ բարձ­րա­գոյն ուս­ման տի­րա­նա­լու եւ գիւ­ղատն­տե­սու­թեան մէջ մաս­նա­գի­տա­նա­լու ո­րո­շու­մով։ 1923ին, ու­սու­մը ա­ւար­տե­լով, ան վե­րա­դար­ձաւ ­Զան­գե­զուր, ուր եւ ստանձ­նեց գիւ­ղատն­տե­սու­թեան մէջ պա­տաս­խա­նա­տու պաշ­տօն։

Բա­կունց սկսաւ գրել կա­նուխ տա­րի­քէն։ 1915ին, ­Շու­շիի «­Փայ­լակ» թեր­թին մէջ, լոյս տե­սաւ ­Գո­րի­սի քա­ղա­քա­պե­տին ա­նօ­րի­նու­թիւն­նե­րը քննա­դա­տող իր հրա­պա­րա­կագ­րա­կան ակ­նար­կը, ինչ որ սկիզ­բը դրաւ ­Բա­կուն­ցեան ժա­ռան­գու­թեան հիմ­նա­կան ուղ­ղու­թիւն­նե­րէն մէ­կուն, որ հայ գիւ­ղին, հայ գեղ­ջու­կին եւ գիւ­ղատն­տե­սու­թեան պաշտ­պա­նու­թիւ­նը ե­ղաւ, ա­ւան­դա­կանն ու ար­դիա­կա­նը հա­մադ­րա­բար զար­գաց­նե­լու ա­ռա­ջադ­րան­քով։

Այդ ուղ­ղու­թեան ծնունդ ե­ղան 1920ա­կան­նե­րու ա­ռա­ջին կի­սուն, ­Թիֆ­լի­սի «­Մար­տա­կոչ» եւ Ե­րե­ւա­նի «­Խորհր­դա­յին ­Հա­յաս­տան» թեր­թե­րուն մէջ իր ստո­րագ­րած հրա­պա­րա­կագ­րա­կան է­ջե­րը՝ «­Մեր գիւ­ղե­րում», «­Գա­ւա­ռա­կան նա­մա­կա­նի» եւ «­Նա­մակ­ներ՝ գիւ­ղից» խո­րա­գի­րը կրող շար­քե­րով։

Նաեւ՝ հայ ազ­գա­յին-քա­ղա­քա­կան թե­մա­նե­րով եւ ­Հայ­կա­կան Ա­զա­տա­մար­տի ներշն­չու­մով յատ­կան­շուե­ցաւ ­Բա­կուն­ցի հրա­պա­րա­կագ­րու­թիւ­նը։ 1918ին, Ե­րե­ւա­նի «­Ժո­ղո­վուրդ» թեր­թի է­ջե­րուն, ան հրա­տա­րա­կեց Ան­կա­խու­թեան պայ­քա­րէն ներշն­չո­ւած պա­տե­րազ­մա­կան իր ակ­նարկ­նե­րը, ո­րոնք հե­տա­գա­յին ի­րենց ար­ձա­գան­գը գտան խորհր­դա­յին պաշ­տօ­նա­կան մտա­ծո­ղու­թեան մէջ ազ­գա­յին ուղ­ղու­թիւ­նը գտնե­լու, յայտ­նա­բե­րե­լու եւ զար­գաց­նե­լու ­Բա­կուն­ցի հե­տե­ւո­ղա­կան ճի­գե­րուն մէջ, ո­րոնց հա­մար ալ իր կեան­քով ծանր գին վճա­րեց հայ ար­ձա­կագ­րու­թեան մեծ վար­պե­տը։

Ակ­սէլ ­Բա­կուն­ցի գրա­կան տա­ղան­դը ռում­բի պէս պայ­թե­ցաւ 1927ին՝ «Մթ­նա­ձոր» ա­նու­նով պատ­մուածք­նե­րու իր ժո­ղո­վա­ծո­ւին հրա­տա­րա­կու­թեամբ։ ­Խորհր­դա­յին պոլ­շե­ւիզ­մի քան­դիչ մո­լեգ­նու­թեան նո­րո­վի բոր­բոք­ման տա­րի­ներն էին, հի­նը ա­մէն գնով մեր­ժե­լու եւ քան­դե­լու հի­ւան­դա­գին շրջանն էր եւ, ա­հա՛, կո­մի­տա­սեան շուն­չով եւ սա­րեա­նա­կան գոյ­նե­րով ո­ղո­ղո­ւած իր ար­ձա­կով՝ ինչ­պէս քննադատ­նե­րը պի­տի վկա­յէին տաս­նա­մեակ­ներ ետք, ­Բա­կունց հրա­պա­րակ կ­’իջ­նէր «յա­ւի­տե­նա­կան գե­ղեց­կու­թիւն­նե­րի կող­քին» վար­պե­տօ­րէն ար­տա­յայ­տե­լով հայ կեան­քի «դառն ու լուռ ցա­ւե­րը, ո­րոնք յար ու նման էին աշ­խար­հի ծայ­րե­րում ապ­րող մարդ­կանց ցա­ւե­րին: ­Նա չէր ի­դէա­լա­կա­նաց­նում բնաշ­խար­հը, այլ մտա­հոգ էր բնու­թեան ան­զու­գա­կան գե­ղեց­կու­թեան մէջ վեր հա­նե­լու ժո­ղովր­դի դա­ռը կա­ցու­թիւ­նը: ­Հա­մա­կիր­նե­րը շատ էին, բայց քիչ չէին չա­րա­խօս թշնա­մի­նե­րը: ­Չա­րեն­ցը ան­հանգս­տա­ցած՝ նա­խազ­գու­շաց­նում էր ­Բա­կուն­ցին, որ Մթ­նա­ձո­րում չկորց­նի իր պայ­ծառ ու­ղին,փոր­ձի դուրս գալ նոր ու­ղե­ծիր.

Քո «Մթ­նա­ձո­րում» թա­խիծ է ծո­րում
Եւ կա­րօտ ման­կութ հա­րա­զատ ձո­րի,
Աշ­խա­տիր, սա­կայն, որ այդ մութ ձո­րում
Քո պայ­ծառ ու­ղին ան­դարձ չկո­րի:

«­Բա­կուն­ցը ան­յող­դողդ էր, հա­րա­զատ իր հա­մոզ­մունք­նե­րին, հին ար­ժէք­նե­րի կող­քին դնում էր իր սրբա­տաշ որ­մը, նո­րի իր ա­րա­րու­մը: ­Նա ցան­կա­նում էր ձեր­բա­զա­տո­ւել հող­ժող­կո­մա­տի՝ իր ծա­ռա­յու­թիւ­նից եւ անց­նել ստեղ­ծա­գոր­ծա­կան աշ­խա­տան­քի»:

Եւ ի­րա­պէ՛ս մեծ ոս­տու­մով ­Բա­կունց գրա­ւեց հայ գրա­կա­նու­թեան հրա­պա­րա­կը՝ 1927-1937 տաս­նա­մեա­կին։

«Մթ­նա­ձոր»ին հե­տե­ւե­ցաւ «­Յով­նա­թան ­Մարք» եր­գի­ծա­կան վի­պա­կը, իսկ 1933ին լոյս տե­սաւ «­Սեւ ­Ցե­լե­րի սերմ­նա­ցա­նը», որ «Մթ­նա­ձոր»ով ան­մա­հա­ցած հայ ար­ձա­կագ­րու­թեան ան­մահ է­ջե­րը հարստա­ցուց նոյն­քան եւ ա­ւե­լի գե­ղե­ցիկ՝ ան­կորն­չե­լի պատ­մո­ւածք­նե­րով։

Բա­կունց ձեռ­նար­կեց նաեւ շար­ժան­կա­րի հա­մար բե­մագ­րու­թեանց եւ ստեղ­ծեց «­Զան­գե­զուր» շար­ժան­կա­րի բնա­գի­րը, որ սա­կայն բնաւ չնկա­րա­հա­նո­ւե­ցաւ իր բա­կուն­ցեան հա­րա­զա­տու­թեամբ, այլ՝ խե­ղա­թիւ­րո­ւած տար­բե­րա­կով հրամ­ցո­ւե­ցաւ հա­յոց սե­րունդ­նե­րուն, խորհր­դա­յին հա­կա­դաշ­նակ­ցա­կան թոյ­նով լեց­նե­լով ա­նոնց հո­գին։

Խորհր­դա­յին իշ­խա­նու­թիւն­նե­րը կա­տա­ղի պայ­քար ծա­ւա­լե­ցին ­Բա­կուն­ցի դէմ, 1936ին ձեր­բա­կա­լե­ցին, քա­նի մը ա­միս ա­մէ­նէն ա­հա­ւոր չար­չա­րանք­նե­րու են­թար­կե­ցին հայ­կա­կան ար­ձա­կի փառ­քը մարմ­նա­ւո­րող մեծ գրո­ղին, բայց չկրցան ­Բա­կուն­ցին պար­տադ­րել «խոս­տո­վա­նու­թիւն­ներ» եւ ի վեր­ջոյ կար­ճա­տեւ, հա­զիւ 25 ռո­պէ տե­ւած «դա­տա­վա­րու­թե­նէ» մը ետք, մա­հո­ւան դա­տա­պար­տե­ցին եւ ան­մի­ջա­պէս, գնդա­կա­հա­րու­մով, պո­կե­ցին կեան­քի թե­լը հայ­կեան հան­ճա­րին այս ինք­նա­տիպ ու ա­ռինք­նող ճա­ռա­գայ­թու­մին։

Կի­սա­ւարտ մնա­ցին ­Բա­կուն­ցի «­Խա­չա­տուր Ա­բո­վեան» եւ «­Կարմ­րա­քար» ծա­ւա­լուն գոր­ծե­րը։ ­Բայց այն ա­մէ­նը, ին­չը ­Բա­կունց գե­ղա­րո­ւես­տա­կան բարձ­րո­րակ ա­րա­րու­մով վե­րա­դար­ձուց իր ժո­ղո­վուր­դին՝ ար­ժա­նա­ւո­րա­պէս հայ հո­գեմ­տա­ւոր ժա­ռան­գու­թեան եւ ան­մահ գրող­նե­րու հա­մաս­տե­ղու­թեան մէջ ինք­նու­րոյն եւ բարձ­րա­դիր պա­տո­ւան­դան ա­պա­հո­վեց միայն 38 տա­րի ապ­րած, բայց ամ­բողջ դա­րե­րու վրայ լոյս սփռող ա­րո­ւես­տի կո­թող նո­ւա­ճած Ակ­սէլ ­Բա­կուն­ցին։
Բա­կուն­ցի ծննդեան տա­րե­դար­ձը նշե­լու եւ ա­նոր պատ­գա­մով հա­ղոր­դո­ւե­լու թող ծա­ռա­յէ ա­նոր խո­հե­րէն կազ­մո­ւած պա­տա­հա­կան այս փուն­ջը.-

— ­Մա­քուր լե­զո­ւի, կենտ­րո­նա­ձիգ լե­զո­ւի խնդի­րը պէտք է դնել: Ես գտնում եմ, որ այդ լե­զուն խարսխո­ւած պէտք է լի­նի ժո­ղովր­դա­կան լե­զո­ւի վրայ:

— Էա­կան հար­ցե­րից մէ­կը գրե­լա­ձե­ւի եւ նիւ­թի մի­մեանց հետ մե­րո­ւելն է: …­Կա­րե­ւորն այն չէ, թէ հին կամ նոր կեանք է պատ­կեր­ւում. կա­րե­ւո­րը պատ­կե­րե­լու մէջ նոր ձեւ ստեղ­ծելն է…

— ­Մե­ծա­միտ դա­տար­կա­պոր­տը մխի­թա­րում է ինքն ի­րեն նրա­նով, որ… մեծ մարդ­կանց սկզբում հա­լա­ծում են, յե­տոյ մե­ծա­րում:

— Ո՛չ մի զի­ջում, հաշ­տու­թեան եւ ոչ մի եզր դա­ւա­նած սկզբուն­քից: ­Նո­րը պա­տե­րազ­մում պի­տի յաղ­թի, իսկ հա­կա­ռա­կոր­դին խնա­յե­լը նշա­նա­կում է դա­ւա­ճա­նել «ընդ­հա­նուր եր­ջան­կու­թեան»:

— Գ­րող­նե­րը փո­խա­նակ ի­րենց եր­կե­րի ձե­ւը կա­ռու­ցեն՝ բուն նիւ­թի էու­թիւ­նից ել­նե­լով, այդ նիւ­թը խո­թում են յանձ­նա­րա­րո­ւած ժան­րի շրջա­նա­կի մէջ:

— Ինչ­պես հայ, այն­պէս էլ վրաց գրա­կա­նու­թեան հիմ­նա­կան թե­րու­թիւ­նը ես հա­մա­րում եմ ո­րոշ գա­ւա­ռա­կա­նու­թիւ­նը:

— ­Պատ­մա­կան ի­րա­դար­ձու­թիւն­նե­րի քննա­դա­տա­կան վե­րա­նայ­ման ու­ղին ար­ժէ­քա­ւո­րա­գոյն մի­ջոց է գրա­կա­նու­թեան մէջ նոր ա­ւանդ­ներ մու­ծե­լու հա­մար:

— Որ­տե՞ղ է ճշմա­րիտ ու­ղին.- Այդ ու­ղին վե­րա­դարձն է դէ­պի սկզբնաղ­բիւր­նե­րը, դէ­պի ժո­ղովր­դա­կան ստեղ­ծա­գոր­ծու­թիւ­նը:

— ­Մեր գրող­նե­րի պար­տա­կա­նու­թիւնն է քննել, ու­սում­նա­սի­րել դրանք, քննա­դա­տօ­րէն վերց­նել այն­տե­ղից է­պի­կա­կա­նու­թիւ­նը, ար­տա­յայտ­ման խստու­թիւ­նը, լե­զո­ւի հարս­տու­թիւն­նե­րը, բա­ռե­րի ժլատ տնտե­սու­մը:

— ­Ժո­ղովր­դի լե­զուն պի­տի հաս­կա­նաս ու գրես բնու­թեան լե­զո­ւով, որ ա­մէն ինչ լե­զու ա­ռած խօ­սի հո­գուդ հետ: