ՀՅ Դաշնակցութեան Հիմնադրութեան 133-Ամեակ. ՀՅ Դաշնակցութեան Հիմնադրումը 1890-ի Ամրան

ՍԻՄՈՆ ՎՐԱՑԵԱՆ

Ռուսաստանի բարձրագոյն դպրոցներում 1890-ի սկիզբները տեղի էին ունեցել ուսանողական խռովայոյզ ցոյցեր: Բազմաթիւ ուսանողներ ձերբակալուել եւ աքսորուել էին: Համալսարանների մի մասը փակուել էր, եւ ուսանողութիւնը ցրուել տները` իրենց հետ տանելով բողոքի եւ ըմբոստութեան տրամադրութիւն ցարական բռնակալութեան դէմ:

1890¬ի գարնան Թիֆլիս հաւաքուել էին մեծ թուով հայ ուսանողներ, որոնք ըստ գաղափարի, խառնուածքի եւ հակումների բաժանուել էին երկու հատուածի մի կողմ` ազգասէրները, այսպէս կոչուած` «շովինիստները», որոնք կենտրոնացել էին «Սեւերնիէ Նոմերա» պանդոկում, միւս կողմ` արմատական յեղափոխական-ընկերվարականները, որոնց հաւաքավայրն էր «Իւժնիյէ Նոմերա» հիւրանոցը, ուր միաժամանակ գտնւում էր «Երիտ, Հայաստան»¬ի կենտրոնը: Հիւրանոցների անուններով կոչւում էին եւ երկու հատուածները – «Սեւեռնիյէ նոմերա», այսինքն` «Հիւսիսային պանդոկ»¬ի եւ «Իւժնիյէ Նոմերա»` «Հարաւային պանդոկ»-ի խմբեր: Պարզութեան համար այդպէս էլ անուանենք` «Հիւսիսային» եւ «Հարաւային»:

«Մշակ»¬ի խմբագիր Գրիգոր Արծրունին առհասարակ մեծ հեղինակութիւն էր վայելում ազատամիտ շրջաններում: Նա իրեն համարում էր յառաջդիմական երիտասարդութեան ղեկավար ու հովանաւոր: Քրիստափոր Միքայէլեանն ու Ս. Զաւարեանը յարգում էին նրան եւ կարեւոր հարցերում դիմում էին նրա խորհրդին: Մանաւանդ թրքահայկական խնդրում Գր. Արծրունին իր «Մշակ»¬ով շատ կարեւոր դեր կատարեց, թէեւ նրա հետապնդած նպատակը-Թրքահայաստանի կցումը Ռուսաստանին, համակրանք չէր վայելում շատերի մօտ: Մի ժամանակ Արծրունին նոյնիսկ ունէր իր առանձին «խումբը», որ յատկապէս զբաղւում էր թրքահայկական հարցով, բայց երբ իմացաւ, որ ռուս կառավարութիւնը համաձայն է, որ ռուսահպատակները զբաղուեն թրքահայոց խնդրով, վերջ տուեց իր խմբի գոյութեան: Այժմ էլ, երբ հասարակական միտքը գրգռուած էր եւ ամէն կողմից ցանկութիւն էր յայտնւում, որ Արծրունին անցնէ շարժման գլուխը, նա վճռական կերպով մերժեց` չկամենալով զոհել «Մշակ»¬ը «անորոշ» գործի համար: Եւ ըստ էութեան էլ մշակականութիւնը արդէն լրացրել էր իր առաքելութիւնը, հասարակական նոր գաղափարներ, նոր ապրում ու պահանջներ էին առաջ եկել, նոր սերունդ` որին չէր կարող այլեւս գոհացնել Արծրունին իր քաղքենի ազատամտութեամբ: Հարկաւոր էին նոր մարդիկ` նոր պահանջների բաւարարութիւն տալու համար:

Քրիստափորը իր անկեղծ եւ անսահման հաւատով դէպի նոր գործը, հզօր իմացականութեամբ կուռ տրամաբանութեամբ ու հուժկու կամքով, ծով լայնախոհութեամբ ու մարդոց հոգիները գերելու ուժով, կարողացաւ հաշտեցնել ու միացնել այլազան հոսանքներն ու ձգտումները, եւ հիմքը դնել մի մեծ կազմակերպութեան` մեծ գործի համար:

Այդ ժողովներում տեղի են ունեցել երկարատեւ եւ բուռն վէճեր:

Հիմնական հարցի` Թրքահայաստանի ազատագրութեան շուրջ, ի հարկէ լուրջ տարակարծութիւն չէր կարող լինել, ամէնքը հաւաքուել էին այդ «սուրբ գործի» համար: Տեսակէտների տարբերութիւններ կային ազատ Հայաստանի մասին, ոմանք բաւականանում էին Ներսէս Վարժապետեանի ծրագրով` վեց նահանգների ինքնավարութիւն եւրոպական հակակշռի տակ ընկերային¬տնտեսական հարցերից նրանք խուսափում էին: Ուրիշներ, ինչպէս օրինակ հնչակեանները, դնում էին Հայաստանի անկախութեան պահանջ` ընկերվարական վարչաձեւով:

Լուրջ տարակարծութիւններ կային կազմակերպական ձեւի մասին. ի՞նչ հիմքերի վրայ դնել նոր կազմակերպութիւնը: Հնչակեան կուսակցութիւնը որդեգրել էր խիստ կենտրոնացման սկզբունք: Նոյնպիսի կենտրոնացման սկզբունքի վրայ հիմնուած էր եւ մարտական «Նարոդնայեա Վոլեա»¬ն, նաեւ ուրիշ օտար յեղափոխական կազմակերպութիւնները, որոնք օրինակ պիտի հանդիսանային եւ հայ յեղափոխականների համար: Բայց ժւղւվականներից ոմանք, մասնաւորապէս Ս. Զաւարեանը, առարկում էին կենտրոնացման նպատակայարմարութեան դէմ հայկական իւրայատուկ պայմաններում: Հայութիւնը ցրուած էր անծայրածիր տարածութիւնների վրայ եւ տարբեր քաղաքական միջավայրերում: Անհնար էր երեւակայել մի կենտրոնացած ղեկավար մարմին, որ ի վիճակի լինէր այդպիսի պայմաններում ձեռնհասօրէն վարել կազմակերպութեան գործերը: Հայկական պայմաններին, ինչպէս հաստատում է անցեալ պատմութիւնն էլ, աւելի յարմար էր ապակենտրոնացման սկզբունքը` տեղական լայն նախաձեռնութեան իրաւունքներով:

Կային, անշուշտ, եւ ուրիշ հարցեր, սկզբունքային թէ գործնական, որոնք քննութեան եւ վէճերի առարկայ են եղել: Այսպէս, հէնց ժողովների ընթացքին առաջ եկաւ Կուկունեանի արշաւանքի խնդիրը, որ նոյնպէս չէր կարող զբաղեցնել ժողովականների ուշադրութիւնը:

Դիւրին չէր նման եւ ուրիշ տարամերժ հարցերը հաշտեցնել եւ մի յայտարարի բերել: Ճիշդ է, ժողովներին մասնակցողները ամէնքը տոգորուած էին փոխադարձ հասկացողութեան եւ համաձայնութեան ոգիով, բայց եթէ չլինէր Քրիստափոր Միքայէլեանը, դժուար պիտի լինէր միաձոյլ եւ կուռ կազմակերպութիւն ստեղծել:

Քրիստափորը, անհաշտելին հաշտեցնելու իր բացառիկ կարողութեամբ, իր անձնական հմայքով ու հեղինակութեամբ հարթեց բոլոր խոչընդոտները: Նա էր ժողովների տիրական ոգին եւ մղիչ ուժը: Նա իր կազմակերպական հանճարով կարողացաւ հաշտեցնել իրար բախող բոլոր սուր տեսակէտները, համադրել ու ներդաշնակել բոլոր հակամարտ անհատականութիւնները եւ նոյնիսկ Հնչակեան ներկայացուցիչների համաձայնութիւնը ապահովել մտնելու հիմնուելիք նոր կազակերպութեան մէջ: Այսպիսով ծնունդ առաւ մի նոր կուսակցութիւն, որ իր մէջ համախումբ` միաձուլում էր մինչեւ այդ գոյութիւն ունեցող գրեթէ բոլոր յեղափոխական խմբերն ու կազմակերպութիւնները, Հայ յեղափոխականների դաշնակցութիւն անունով:

Ճիշդ ո՞ր ամսին եւ ո՞ր օրը տեղի ունեցաւ ՀՅ Դաշնակցութեան հիմնադրութիւնը, ստոյգ յայտնի չէ: Քրիստափորի յուշերից դատելով` պատմական այդ դէպքը տեղի ունեցած պէտք է լինի 1890-ի օգոստոսին: Ըստ Ռոստոմի` ՀՅ Դաշնակցութեան հիմնադրութիւնը տեղի է ունեցել յուլիս ամսին: Կուկունեանի արշաւանքի պատմութիւնից երեւում է, որ օգոստոսին ՀՅ Դաշնակցութիւնն արդէն կազմուած էր եւ անցեր էր գործունէութեան:

*

**

Նոր կազմակերպութիւնը` ՀՅ Դաշնակցութիւնը, հիմնւում էր բոլորի կողմից յօժար կամքով ընդունուած ընդհանուր սկզբունքների վրայ` միաձայնութեամբ: Մշակուած ծրագիր եւ կազմակերպական կանոններ դեռ չունէր. այդ պարտականութիւնը դրուեց ապագայում գումարուելիք Ընդհանուր ժողովի վրայ: Նոր կազմակերպութիւնը որդեգրեց կազմակերպական կենտրոնացման դրութիւնը եւ ընտրեց Կենտրոնական Վարչութիւն, որ հետագային աւելի «Կենտրոն» անունով յայտնի դարձաւ: ՀՅ Դաշնակցութեան առաջին Կենտրոնական Վարչութեան անդամներ ընտրուեցին Քրիստափոր Միքայէլեանը, Սիմոն Զաւարեանը, բժ. Յովհաննէս Լորիս-Մելիքեանը, Աբրահամ Դաստակեանը եւ Լեւոն Սարգսեանցը:

Հիմնադրութիւնից անմիջապէս յետոյ, Հայ յեղափոխականների դաշնակցութիւնը, հասարակութեան ուղղած Մանիֆեստով` յայտարարեց նոր կուսակցութեան ստեղծումը եւ պարզեց նրա որդեգրած նպատակները:

«ԱԶԴԱԿ»